's Avonds met zware benen thuiskomen – veel mensen komt dit bekend voor. Sommigen onder hen hebben echter niet alleen na lang staan of op een warme dag last van gezwollen benen, maar worden er voortdurend mee geconfronteerd. In dat geval is de oorzaak waarschijnlijk een stoornis in de lymfeafvoer. Het lymfoedeem – zoals de zwelling in medische termen wordt aangeduid – kan uiteenlopende oorzaken hebben en komt vooral in de benen voor. De behandeling die gestart wordt nadat een arts de diagnose heeft gesteld, zorgt voor ontlasting en voorkomt nieuwe zwellingen.

Naast de bloedsomloop bevindt zich nog een ander transportkanaal in het menselijk lichaam, namelijk het lymfestelsel. Dit is een netwerk van kleine en grotere kanalen waardoor een heldere vloeistof loopt – het weefselvocht (lymfe). Op onregelmatige afstand van elkaar liggen lymfeklieren, die een verdelende en bewakende functie hebben. Het weefselvocht speelt een belangrijke rol in het immuunsysteem en als transportmiddel voor voedings- en afvalstoffen. Stoornissen in het lymfestelsel geven daarom altijd een verhoogd risico op infecties

Een aangeboren stoornis in de lymfeafvoer is verantwoordelijk voor primair lymfoedeem. Ongeveer een derde van de patiënten lijdt aan deze vorm van lymfoedeem, dat in meer dan 90 procent van de gevallen optreedt in de benen.

Tot ongeveer 80 procent van de patiënten is vrouwelijk. Zij worden vaak al op jonge leeftijd getroffen. Bij meer dan de helft van de vrouwelijke patiënten zijn beide benen gezwollen en ontwikkelt het probleem zich langzaam vanuit de distale lichaamsdelen, de tenen bijvoorbeeld, naar boven toe. Mogelijke oorzaken zijn:

• te smalle of te weinig lymfevaten,
• verwijding van de lymfevaten of een stoornis aan de kleppen
• een afwijking aan de lymfeklieren.

Normaal ontwikkelen patiënten met een dergelijke aanleg de eerste symptomen tijdens de puberteit, als twintiger, dertiger of tijdens een zwangerschap.

Het secundaire lymfoedeem – meestal een bijkomende aandoening

De oorzaken van een secundair lymfoedeem lopen daarentegen sterk uiteen per patiënt. De lymfeafvoer raakt heel vaak verstoord na kanker (bv. prostaat-, blaas-, of borstkanker) en de daaraan gekoppelde ingrepen en bestralingen. Ook ongevallen, ontstekingen, parasieten of andere blessures kunnen het lymfestelsel beschadigen en zo aanleiding geven tot een stoornis in de lymfeafvoer. Meestal doet dit soort lymfoedeem zich eenzijdig voor. Het kan zich nog tot enkele jaren na de beschadiging ontwikkelen. Typisch is dat de zwelling in het bovenbeen (proximaal) begint en zich steeds meer uitspreidt over de distale lichaamsdelen.

Zonder behandeling ontwikkelt het lymfoedeem zich alsmaar verder. Na de eerste fase met overwegend zacht, gezwollen weefsel wordt het weefsel hard, de huid pijnlijk strakker en de beweeglijkheid duidelijk beperkter. Bovendien wordt het infectierisico aanzienlijk groter. Daarom is het absoluut noodzakelijk om een stoornis in de lymfeafvoer te behandelen.

De oorzaken mogen dan wel heel uiteenlopend zijn, de therapeutische maatregelen voor primair en secundair lymfoedeem lijken heel sterk op elkaar. De behandeling van het lymfoedeem heeft twee wezenlijke doelen:

• Ontlasting: reeds aanwezige zwellingen doen afnemen en zorgen voor de afvoer van de vloeistof.
• Stabilisering/preventie: de afname van de zwelling na de behandeling behouden en nieuwe zwellingen voorkomen.

Om deze doelstellingen te bereiken, worden bij de behandeling van lymfoedeem verschillende maatregelen getroffen:

• Lymfedrainage: met het begrip manuele lymfedrainage wordt een speciale soort massage bedoeld, die de afvoer van overtollig lymfevocht bewerkstelligt als het lichaam daartoe zelf niet in staat is. Door de massage van de lymfeklieren en lymfebanen kan de lymfeafvoer worden gestimuleerd. Zo'n massage duurt telkens max. 60 minuten en moet meerdere keren per week worden uitgevoerd.
• Compressietherapie: doordat bij compressietherapie de huidelasticiteit naar buiten toe mechanisch vermindert, wordt een nieuwe vochtophoping vermeden. De compressieproducten vormen als het ware een tweede strakkere huid. Deze oefent continu druk uit op het weefsel. Elke beweging bevordert bovendien het samenspel tussen spieren, huid en de druk van buitenaf. Hierdoor ontstaat een lichte massage die bijdraagt aan de afvoer van afvalstoffen.
• Fysiotherapie / bewegingsoefeningen: naargelang het soort en plaats van het lymfoedeem kunnen ook gerichte fysiotherapeutische oefeningen en trainingssessies de beweeglijkheid verbeteren en de zwelling laten afnemen. In dat geval zorgt de 'spierpomp' van de benen voor de afvoer.
• Huidbescherming: omdat de huid het zwaar te verduren krijgt onder de zwellingsdruk van binnenuit en de compressietherapie van buitenaf, wordt huidverzorging en huidbehandeling erg belangrijk. Het gebruik van vocht- of vetinbrengende producten hangt af van de individuele behoefte en deels ook van de compressieproducten.
• Zelfbehandeling: aangezien lymfoedeem ongeneeslijk is, moet de behandeling levenslang worden voortgezet. Dat lukt alleen bij gemotiveerde en goed geïnformeerde patiënten. Daarom zijn een intensieve toelichting over de aandoening en scholingen over de therapeutische maatregelen van groot belang. Ook een psycholoog, zelfhulpgroep of een kuur kan nuttig zijn.